Eski Türkçede eşmerkezli birleşik sözcük yapıları

Abstract

Birleştirme, birden fazla sözlüksel unsurun çeşitli anlamsal ilişkilerle bir arada kullanılması yoluyla kavramları karşılayan işlek bir sözcük oluşturma yöntemidir. Birleştirme sonucu oluşan yapılarda genel anlamı yöneten ‘baş öge’ birleşiğin içinde veya dışında ortaya çıkabilir. Ayrıca bir birleşikte genel yapıyı bütünleyici iki anlamsal baş yer alabilir ve bu başlar birleşiğin anlamına eşit oranda katkı sağlayabilir. Bu tür yapılar modern dil çalışmalarında daha çok coordinate compound (eşmerkezli birleşik) terimi etrafında ele alınmaktadır ve Türkçenin ilk yazılı metinleri durumundaki Orhon Yazıtlarından itibaren pek çok eserde sınırlı olarak da olsa bulunmaktadır. Bugüne dek daha çok ikilemeler arasında değerlendirilen yir sub 'yer su; ülke, yurt', iş küç 'iş güç; uğraşı', ög kan͡g 'anne baba; ebeveyn' gibi yapılar, esasında kendilerini oluşturan unsurlardan daha genel içerikli kavramları karşılamaları dolayısıyla eşmerkezli birleşikler olarak ele alınmalıdır. Zira yapıyı oluşturan ögeler (=A ve B), anlamsal içeriğe daha çok [hem A hem B] ve [A, B ve daha fazlası/ve benzeri] şeklinde etki etmektedir. Bu çalışmada, sözlüksel anlam taşıyan ikilemeler yoluyla oluşan ilgili birleşik yapıları eşmerkezli birleşik terimi etrafında değerlendirilecek ve Eski Türkçede yer alan, ad sınıfından çıktılar oluşturarak ikilemeler ile tam birleşikler arasında bir ara kategori oluşturan örnekler incelenecektir.

Compounding is a type of word-formation in which two or more lexical items concatenated via various semantic relations. The 'head' element which manages the semantics of the construction, might be placed inside or outside the compound. Besides, there may be two different complementary heads contributing equal weight the general semantics of the construction. Such constructions are termed coordinate compounds in modern linguistics and there are measurable examples of such type of compounding beginning from the Orkhon Inscriptions in Turkic. Formations like yir sub 'land water; country, homeland', iş küç 'work difficulty; occupation', ög kan͡g 'mother father; parents' are considered reduplications up to the present. They, however, should be treated under the term coordinate compounding, because of the fact that individual items in those compounds correspond to more general semantics. Constituents of such constructions (=A and B) affect the overall semantics over the formulas like [both A and B] and [A, B and more/and so on]. In the present study, compounds constituted nouns via reduplications that convey lexical meanings will be evaluated under the term coordinate compound and examples constituting an intermediate stage between reduplications and bare compounds will be investigated.